نقشه نگاری صنایع فرهنگی صنایع – صنایع خلاق در طول سال ۲۰۱۶ و با هدف اصلی ترسیم اولویت های اصلی وزارت فرهنگ و ورزش یونان انجام شد. فهم عدم وجود ابزاری مناسب که در جهت کمک به ترسیم استراتژی و اتخاذ تصمیماتی دقیق مبتنی بر عملکردهای حمایتی از مشاغل جدید صنایع فرهنگی – صنایع خلاق، موتور محرک شروع این پژوهش (البته در چهارچوب های استاندارد بین المللی) و سپس گسترش آن بود. قبل از انجام این پژوهش داده های این وزارتخانه در این حوزه بسیار محدود، پراکنده و تنها شامل بازه معینی از زمان بود که این نیز خود وزارت فرهنگ را وا داشت تا نسبت به انجام آن ترغیب گردد تا از این طریق تصویری واضح از تاثیرات این مشاغل (در سطح ملی و استانی) بر اقتصاد و بطور کلی تر در اجتماع یونان داشته باشد.

تامین مالی این پژوهش توسط موسسه "مرجع استراتژیک ملی(اِسپا) ۲۰۱۴-۲۰۲۰ که پس از برگزاری آزمونی واگذاری اجرای این طرح "مطالعه ای در باب نقشه نگاری صنایع فرهنگی – صنایع خلاق در یونان" به انستیتوی توسعه استانی که زیر نظر دانشگاه پانتئون آتن فعالیت دارد، واگذار گردید.

این پژوهش که در بازه زمانی سپتامبر – دسامبر ۲۰۱۶ تکمیل شد، متناسب با استانداردهای رسمی اتحادیه اروپا "یورو استات" با مشارکت و مشاوره همه موسسات و نهاد های وابسته و تحت نظر وزارت فرهنگ و ورزش، شامل داده های آماری نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح استانی می باشد و امیدواریم این تحقیق بتواند کمکی باشد نه تنها در به تصویر کشیدن پتانسیل های موجود توسعه اقتصاد فرهنگی – اقتصاد خلاق بلکه طراحی مستندی برای اعمال سیاست های هدفمند در راستای روشهای حمایتی از این شاخه های اقتصادی.

در این پژوهش که پیش روی شماست تلاش شده تا توضیحاتی مختصر و مفید در این حوزه برای استفاده مسئولان کشوری و حتی علاقمندان و محققان یونانی ارائه گردد.

ساختار اجرایی "اِسپا"

در وزارت فرهنگ و ورزش جمهوری یونان

منظور از صنایع فرهنگی – صنایع خلاق (ایجادگر) چیست؟

اصطلاح صنایع فرهنگی و خلاق یا "شاخ های فرهنگی و خلاق" معمولاً شامل مشاغل تولیدی محصولات زیبا شناسی و سمبولیک در سطح بالا هستند که از آنها در راستای بیداری حس واکنشی مصرف کننده استفاده می شود. این محصولات یا خدمات از حقوق مالکیت معنوی برخوردارند و قوانین حاکم بر مالکیت معنوی بر آنها اعمال می گردد. مجموعه ای که ورای تفاوتها همواره مرتبط با فرهنگند هر چقدر هم که متفاوت از یکدیگر به نظر آیند (هنر های تجسمی و تصویری، طراحی، معماری، تبلیغات، نشر، رسانه های سمعی بصری، نرم افزار و غیره)بصورت اخص بخش های زیر نیزشامل می شوند :

حوزه چاپ و نشر، ساخت صنایع دستی (چاپ آثار هنری، پخش فیلم و یا موسیقی از پیش تدوین و ضبط شده، طراحی و ساخت جواهرات، آلات موسیقی و اسباب بازی ) تجارت خرد محصولات فرهنگی (بصورت کلی چاپ کتاب و موسیقی)، نشر (کتاب، روزنامه و مجلات)، طراحی و ساخت نرم افزار و برنامه ریزی کامپیوتر، سمعی بصری(سینما، موسیقی، عکس)، تلویزیون و رادیو، معماری، تبلیغات، طراحی، هنر(تئاتر، رقص، هنر های تجسمی)، کتابخانه و موزه.

تصویر کلی

حوزه صنایع فرهنگی – صنایع خلاق در یونان در سال ۲۰۱۴ درحدود ۱۱۰.۶۸۸ نفر را در ۴۶.۳۷۰ بنگاه به خدمت گرفت که در مجموع این تعداد بنگاه ها با این میزان نیروی انسانی محصولات و خدماتی با ارزش تقریبی ۵.۳ میلیارد یورو و ارزش افزوده ۲.۱ میلیارد یورو در اقتصاد یونان، میزان ۱.۴% به تولید ناخالص یونان کمک کرد. میانگین تولید ناخالص داخلی در میان ۲۸ کشور اتحادیه اروپا(در شاخه های فرهنگی و خلاق) ۲.۸% (۳۵۳ میلیارد یورو) توسط ۱.۷ میلیون بنگاه با ۶.۱ میلیون نیروی انسانی برای سال ۲۰۱۴ است.

بخش فرهنگی و خلاق یونان نقش اساسی را در مقایسه با سایر بخش ها در اقتصاد یونان (۲۰۱۴) ایفاد می کند.

بحران اقتصادی که سال ۲۰۰۹ در یونان شروع شد، ضربه شدیدی بر بخش فرهنگی و خلاق یونان وارد کرد. از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۴ ارزش افزوده ۵۵.۱%، تعداد شاغلان ۲۹.۵% و بنگاه ها تا ۲۷.۹% در این کشور کاهش یافت (نمودار ۲). در همان دوره دربین کشورهای اروپایی پیشرفت چشمگیری در میانگین تعداد بنگاه ها ۳۶.۵% مشاهده شد، که این تغییرات مثبت سبب افزایش ارزش افزوده (%۲۸.۶) و سایر متغیر ها (فروش ۱۱.۵%، نیروی انسانی در حدود ۹.۲%) گردید.

تصویر کلی صنایع خلاق و صنایع فرهنگی در یونان نشان می دهد که با وجود کاهش های شدیدی که از سال ۲۰۰۸ به بخش های مختلف اقتصاد بخصوص این حوزه وارد شد از سال ۲۰۱۴ به این سو برای اولین بار نشانه های بهبودی پس از تقریباً شش سال نمایان گردید. در اینجا باید خاطر نشان کرد که تغییرات منفی (۲۰۰۸-۲۰۱۴) و رکود در حوزه صنایع فرهنگی و خلاق بیشتر از سایر بخش های اقتصادی یونان بود. یعنی این حوزه نسبت به سایر بخش های اقتصادی یونان بیشتر در رکود سقوط آزاد کرد. از سوی دیگر به نظر می رسد که بهبودی بخش هایی از صنایع فرهنگی (حداقل برای سال ۲۰۱۴) شدت بیشتری داشته است. شاخص های غیر رسمی و موقت "شاخص سالانه گردش مالی" (الستات، ۲۰۱۶) برای سال ۲۰۱۵ و نیم سال اول ۲۰۱۶ خبر از این می دهد که شاهد روندی رو به رشد در حوزه های تولید نرم افزار، طرح های تخصصی، معماری، کتابخانه و موزه ها هستیم و برای حوزه های تبلیغ، چاپ و نشر، ساخت، صنایع دستی، هنر، سمعی بصری روند ثبات انتظار می رود، این در حالیست که به نظر می رسد حوزه چاپ و نشر، رادیو و تلویزیون در یک سر نزولی با شیب ملایم قرار دارند.

ارزش افزوده

در سال ۲۰۰۸ شاخه های فرهنگی و خلاق در یونان چیزی در حدود ۴.۷ میلیارد یورو ارزش افزوده (۲.۲% تولید ناخالص داخلی) داشتند، در حالی که این میزان در سال ۲۰۱۴ در حدود ۲.۱ میلیارد یورو (۱.۴% تولید ناخالص داخلی) بود. رکود ارزش افزوده شاخه های فرهنگی و خلاق در یونان از سال ۲۰۰۸ الی ۲۰۱۴ به چیزی در حدود ۵۵.۱% رسید که ۱۱.۹% متوسط کاهش سالانه آن بود، این در حالیست که در همان دوره در بین کشورهای اروپایی (متشکل از ۲۸ کشور) در مجموع شاهد میانگین ارزش افزوده ۲۳.۸% یا ۳.۷% سالانه هستیم(نمودار ۳). برای سال ۲۰۱۴ یونان در رتبه چهاردهم کشورهای اتحادیه اروپا در تولید ارزش افزوده از شاخه های فرهنگی و خلاق قرار گرفت.

شاخه های که بیشترین میزان ارزش افزوده را فراهم می آورند بخش چاپ و نشر(۳۷۱ میلیون یورو) نسخه های نرم افزاری و برنامه ریزی کامپیوتر (۲۹۷ میلیون یورو)، سمعی بصری(۲۰۸ میلیون یورو) و بخش تلویزیون، رادیو و ارتباطات(۲۰۳ میلیون یورو) هستند.

با وجود کاهش های شدید که بطور کلی در بین سال های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۴، ۲۰۱۳/۱۴ مشاهده می شود، بخش فرهنگی و خلاق یونان به نظر می رسد با یک افزایش ارزش افزوده در حدود ۶.۹% و یک روند ثبات در میزان شاغلین و بنگاه های فرهنگی در حال بهبود است.

بخش های نرم افزار و طراح های تخصصی –Design- به نظر می رسد که در دوره ریاضت اقتصادی تحمل بیشتری داشته و کمتر دچار مشکلات ناشی از این بحران شدند، در حالی که در سال ۲۰۱۳/۱۴ میزان ارزش افزوده شان را به ترتیب با ۱۶.۸% و ۲۷.۹% افزایش دادند. شاخه های دیگر که افزایش های زیادی را در مدت زمان ۲۰۱۳/۱۴ در میزان ارزش افزوده نشان دادند شاخه های : سمعی بصری(۵۴.۸%)، کتابخانه و موزه ها(۱۶.۸%) تلویزیون، رادیو و ارتباطات (۱۵.۷%) بودند.

شاخه تبلیغات و شاخه های سمعی بصری، تلویزیون و رادیو بزرگترین تولیدکنندگان در بین شاخه های مختلف اقتصادی یونان هستند. از این رو رشد ۱ میلیون یورویی تقاضای نهایی برای محصولات شاخه های سمعی بصری، تلویزیون و رادیو به میزان ۱.۴ میلیون یورو مجموع تولیدات در یونان، ارزش افزوده ناخالص ۰.۸ میلیون یورو، در آمد ۰.۴% میلیون یورو را افزایش می دهد و ۱۸.۵ شغل جدید در مجموع اقتصاد یونان ایجاد می کند.

شاغلین و بنگاه ها

تعداد ۱۱۰.۶۸۸ نفر،  شاغلین شاخه های فرهنگی و خلاق یونان برای سال ۲۰۱۴ بودند، یعنی ۳.۲% شاغلین در کل یونان و شاهد کاهش ۲۹.۵% از سال ۲۰۰۸ زمانی که تعداد شاغلین به ۱۵۶.۹۱۱ نفر می رسید (یا ۳.۶% مجموع کل شاغلین) بودیم. در دوره زمانی ۲۰۱۳/۲۰۱۴ ، تعداد شاغلین با رشد کوچکی در حدود ۰.۴% همراه بود.

شاخه هایی که به نظر می رسد در دوران سخت ریاضت اقتصادی به عبارتی تحمل کردند و کمتر دچار مشکلات ناشی از ریاضت اقتصادی در بخش اشتغال به کار شدند حوزه تولید نسخه های نرم افزاری بود که در مدت زمان ۲۰۰۸-۲۰۱۴ در حدود ۰.۵% میزان شاغلین و نیروی انسانی خود را افزایش داد، همچنین تغییرات منفی کوچکی نیز در حوزه طراحی با حدود ۰.۲% شاهد بودیم. در جهت عکس بیشترین میزان کاهش شاغلین در بین سالهای ۲۰۰۸-۲۰۱۴ در حوزه تلویزیون و رادیو (-۳۹.۲%) مشاهده می شود، با این که در این شاخه های در بین سنوات ۲۰۱۳/۲۰۱۴ بیشترین میزان افزایش اشتغال به کار ثبت شده است. ( به ترتیب ۱۵.۲%، ۱۵.۴% و ۱.۳%(توجه به نمودار ۵)

یونان در جایگاه یازدهم میزان اشتغال و جایگاه دهم تعداد کسب و کار خلاق در بین کشور های اتحادیه اروپاست. شاخه هایی با بیشترین میزان شاغلین برای سال ۲۰۱۴ عبارتند از : معماری(۲۱.۲۰۰ شاغل)، چاپ و نشر(۱۶.۲۰۰)، تبلیغات(۱۱.۳۳۰) هنر و سرگرمی(۱۱.۲۰۰).

از مجموع شاغلین بخش فرهنگی و خلاق، ۵۷% آنها مرد و ۴۳% زن هستند. در دوره زمانی ۲۰۰۸-۲۰۱۴ شاهد افزایش محدود زنان در این حوزه (در حدود ۲%) و به همین میزان کاهش مردان هستیم. در همان دوره بیشترین میزان برابری جنسی مرد و زن در این حوزه را در بین ۲۸ کشور اروپایی شاهد بودیم.

۵۷%  شاغلین بخش فرهنگی و خلاق در یونان برای سال ۲۰۱۴ فارغ التحصیلان آموزش عالی (دانشگاه) بوده اند. در واقع در دوره زمانی ۲۰۰۸-۲۰۱۴ این میزان ۲۳.۷% برای یونان و ۴۰% برای اتحادیه اروپا رشد داشت، در حالی که فارغ التحصیلان با مدرک دیپلم در حدود ۷۳% کاهش یافتند (متوسط این کاهش در بین کشورهای اروپایی – ۲۴% است) این داده ها نشان می دهد که این حوزه روز به روز به سمت تخصصی تر شدن پیش می رود و از اقبال عمومی بیشتری نسبت به سایر حوزه های اقتصادی بالاخص برای قشر جوان برخوردار است.

همچنین ۶۵% شاغلین بخش فرهنگی و خلاق یونان ۳۰-۴۹ ساله هستند(۲۰۱۴) و شاهد افت ۵۶% فعالیت گروه سنی ۱۵-۲۹ در دوران ریاضت اقتصادی بودیم.

در یونان بطور میانگین در هر بخش فرهنگی ۲.۴ نفر مشغول کار هستند در حالی که متوسط آن دربین کشور های اروپایی ۳.۴(۲۰۱۴) است. بیش از ۷۱% بنگاه های فرهنگی و خلاق یونان یا فردی و یا تنها دو نفر در آنها مشغول فعالیت هستند، ۲۵.۴% بین ۲ تا ۹ نفر نیروی انسانی فعال دارند، اما بنگاههایی که بالای ۵۰ نیرو دارند تنها ۰.۶% هستند. بنگاه های فردی و بنگاه هایی با بیش از ۹ نفر نیروی انسانی، بیش از ۵۵% ارزش افزوده شاخه فرهنگی و خلاق یونان را تولید می کنند، و بنگاه هایی که بیش از ۵۰ نفر نیروی انسانی دارند تنها ۲۶% ارزش افزوده در این حوزه را تولید می نمایند.(نمودار ۱۱)

نابرابری های استانی در تولیدات فرهنگی و خلاق

توزیع تولیدات فرهنگی و خلاق، اشتغال و تعداد بنگاه ها در سیزده استان یونان نشان از نابرابری در این حوزه دارد، با استناد به نمودار ۱۲، در حالی که استان آتیکی (آتن) ۷۵.۵% ارزش افزوده ناخالص را در این حوزه با ۵۷.۳% بنگاه موجود در سطح این استان و ۶۰.۸% نیروی فعال در این حوزه تولید می کند، پس از این استان، استان مقدونیه مرکزی (تسالونیک) با سهم ۱۰.۱% در تولید ارزش افزوده ناخالص و ۱۲.۲% شاغلین و ۱۳.۵% بنگاه های فرهنگی در جایگاه دوم قرار دارد. ۱۴.۳% تولید ارزش افزوده ناخالص باقی مانده، ۲۷% شاغلین و ۲۹.۱% بنگاه ها در سایر یازده استان یونان توزیع شده اند. در مدل مرکز-استان که در اکثر بخش های اقتصاد یونان به چشم می خورد، به نظر می رسد که تولیدات صنایع فرهنگی و خلاق بیش از هر شهر دیگر بسود دو شهر بزرگ یونان (آتن و تسالونیک) و بضرر سایر استانهاست.

بطور اخص برای استان آتیکی (آتن) صنایع فرهنگی و صنایع خلاق نقش مهمی در اقتصاد استانی ایفاد می کند. این استان ۲.۱% اشتغال بکار و ۵% تولید ناخالص داخلی استانی را فراهم می آورد، در حالی که در بین سایر استانهای یونان سرانه اشتغال بکار چیزی در حدود ۱.۴% و ۲و۳% است و تنها ۰.۴% و ۱% تولید ناخالص داخلی را فراهم می آورد.

ریاضت اقتصادی بیشتر استانهای: ایپیروس، آتیکی، پلوپونیسو و اژه شمالی را تحت تاثیر قرار داد، با اینکه مقدونیه غربی، یونان غربی و کرت کمتر از سایر استانهای تحت تاثیر این مشکلات قرار گرفتند و درصد نرخ اشتغال بکار را در دوزه زمانی ۲۰۰۸-۲۰۱۴ افزایش دادند، در بین سالهای ۲۰۱۳/۲۰۱۴ استانهای مقدونیه غربی و یونان غربی رشد بالای ۱۰% را در میزان سرانه اشتغال بکار ثبت کردند. همچنین در سال ۲۰۱۴ میزان اشتغال بکار در استان آتیکی (آتن) ۳% افزایش داشت که این خود نشانه بسیار مثبتی در این حوزه است و به نوعی برگشت به مسیر صعود پس از ۶ سال کاهش های متداوم است.

همچنین نابرابری های گسترده در ساختارها و زیر ساخت های فرهنگی مشاهده می شود، مانند تعداد برگزاری فستیوال ها و تعداد کتابخانه ها(برای هر ۱۰۰.۰۰۰ ساکن) بطوری که در استان اژه جنوبی هر ساله ۱۶.۲ فستیوال برای هر ۱۰۰.۰۰۰ ساکن برگزار می گردد در حالی که برای مثال این رقم هر ساله برای استان ایپیروس تنها ۲.۱ فستیوال است.

تجارت بین المللی محصولات فرهنگی و مصارف فرهنگی

یونان کشوری کاملاً وارد کننده در حوزه محصولات فرهنگیست، در حالی که این کشور وارد کننده محصولات فرهنگی به ارزش ۱۸۱ میلیون یورو است ( اکثراً فیلم های سینمایی، بازی های رایانه ای و انواع دستگاه های بازی) محصولاتی به ارزش ۱۱۰ میلیون یورو نیز در سال ۲۰۱۴ صادر کرده(اکثراً  کتاب، بافتنی، پارچه های تزئینی، قلاب دوزی و رسانه های ضبط شده) واردات یونان بین سالهای ۲۰۰۸ – ۲۰۱۴ تا ۵۱.۲% کاهش داشت و صادرات نیز در همان دوران چیزی در حدود ۳۸% کاهش یافت. یونان در جایگاه دهم ( در بین ۲۸ کشور اتحادیه اروپا) از نظر صادرات به کشورهای عضو اتحادیه اروپا و شانزهم در صادرات به کشورهای غیر اتحادیه اروپاست.

مصارف فرهنگی از میزان بازدید و حضور مردم در سینما ها، تئاتر ، کنسرت و مراکز فرهنگی به دست می آید. داده های "یورو استات" نشان می دهد که در سال ۲۰۱۱ درصد کثیری از سوال شوندگان، هم در یونان و هم در سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا، هیچ مشارکتی در فعالیت های فرهنگی ندارند تا جایی که حتی در مراکز قید شده در سطر اول نیز حضور پیدا نمی کنند.

هر چقدر میزان سطح سواد عمومی بالاتر باشد، به همان میزان بازدید از مراکز فرهنگی، سینما، تئاتر، کنسرت و در سطح خیلی بالاتری میزان سرانه مطالعه روزنامه و کتاب افزایش می یابد. بصورت عینی تر ۶۹% کسانی که حداقل یک فیلم را طی یکسال گذشته در سینما تماشا کرده اند تحصیلات دانشگاهی دارند و تنها ۱۸% کسانی که تحصیلات ابتدایی (مدرسه) را داشته اند این مورد را اعلام کرده اند. هر چقدر سن سوال شوندگان بالاتر باشد به همان میزان احتمال غیر فعال بودنشان در رفتن به سینما، تئاتر و کنسرت افزایش می یابد. در این بین جنسیت نیز نقش مهمی دارد بطوری که تحقیقات نشان می دهند حضور زنان در سینما، تئاتر و کنسرت پررنگ تر است.

در تناوب مطالعه کتاب، یونان نسبت به میانگین اتحادیه اروپا عقب تر است. ( با استاد به داده های یورو استات ۲۰۱۱)

تناوب مطالعه کتاب رابطه مستقیمی با سطح سواد سوال شوندگان داشت، و هرچه میزان سران مطالعه بالاتر باشد سطح سواد و شعور عمومی بالاتر می رود و هرچقدر سن افراد بالاتر باشد به همان میزان احتمال غیر فعال بودن در حوزه کتابخوانی نیز وجود دارد. همچنین داده ها نشان می دهند که زنان بیشتر و سیستماتیک تر کتاب می خوانند.

سرانه مطالعه روزنامه هم در یونان پایین است (۲۳%) ولی میانگین آن در بین کشورهای اروپایی (۵۶%) است، اما متوسط هزینه مصرفی هر خانوار یونانی برای محصولات فرهنگی ( خرید روزنامه و مجله، کتاب، بلیت سینما،  تئاتر، کنسرت، لوازم التحریر و تجهیزات برای باز تولید رسانه های سمعی بصری) بیش از میانگین آن دربین کشورهای اتحادیه اروپاست. اما در جهت عکس جایگاه یونان در خرید اینترنتی فیلم و موزیک بسیار پایین است.